Η χειρότερη μετάφραση όλων των εποχών;

by Nikos Sarantakos (link sent by Eleni-thanks!)

Η χειρότερη μετάφραση όλων των εποχών;

Φυσικά, ο τίτλος που απονέμω εδώ είναι προσωρινός, γι' αυτό και το ερωτηματικό· από την πείρα μου, είναι πολύ παρακινδυνευμένο να πεις ότι κάτι είναι το χειρότερο, ιδίως μια μετάφραση. Όποιος αναγνώστης της σελίδας αυτής έχει υπόψη του άλλο έργο που θα μπορούσε με αξιώσεις να διεκδικήσει τον τίτλο, τον θερμοπαρακαλώ να μου το γνωστοποιήσει, επειδή εμείς οι μεταφραστές μπορούμε να διασκεδάσουμε πολύ (αφού βεβαίως έχουμε τραβήξει τα μαλλιά μας και κόψει τις φλέβες μας) με τα αμαρτήματα του συναφιού μας.
Μιλάω για το βιβλίο Μαρτυρία. Τα απομνημονεύματα του Ντμίτρι Σοστακόβιτς όπως εξιστορούνται και εκδίδονται από τον Σόλομον Βολκώφ, που εκδόθηκε στα ελληνικά από αγγλικό πρωτότυπο από τον καλό εκδ. οίκο Νεφέλη το 1982, σε μετάφραση Εύης Χατζηδήμου. Το είχα τότε διαβάσει, όταν έκανα τα πρώτα μου βήματα στη μετάφραση, και είχα φρίξει. Μετά ήθελα να το ανθολογήσω, διότι τόσα και τέτοια μαργαριτάρια μαζεμένα δεν βρίσκονται εύκολα, αλλά το βιβλίο είχε παραπέσει σε κάποια μετακόμιση. Τύχη αγαθή θέλησε να το ξαναβρώ τυχαία από έναν φίλο. Εννοείται ότι δεν αποδελτίωσα παρά ελάχιστα από τα λάθη, ίσως τα πιο χτυπητά. Πολλά θα μου ξέφυγαν στο επιπόλαιο ξεφύλλισμα που έκανα.
Η μετάφραση λοιπόν είναι, κυριολεκτικά, απερίγραπτα κακή. Έχει μυριάδες λάθη, και μάλιστα λάθη εξώφθαλμα που πολύ εύκολα τα πιάνει κανείς κι ας μην έχει το πρωτότυπο (δεν το έχω δει), διότι στην πλειοψηφία τους είναι λάθη που αφορούν ονόματα ανθρώπων ή πόλεων, τίτλους έργων, καθιερωμένες εκφράσεις. Εδώ δεν βοηθάει και πολύ το λεξικό. Ο μεταφραστής πρέπει να έχει γενική παιδεία, εξοικείωση με το αντικείμενο, να κάνει τον κόπο να ανοίξει εγκυκλοπαίδεια. Θα έμοιαζε αυτονόητο ένα βιβλίο σαν κι αυτό, που αναφέρεται στη ζωή στη Σοβιετική Ένωση και στη μουσική, να ανατεθεί σε μεταφραστή στοιχειωδώς εξοικειωμένο με τα θέματα αυτά. Όπως θα δείτε, προφανώς αυτό δεν έγινε.

α) Λάθη μεταγραφής

Ένας επιπλέον παράγοντας που γέννησε πολλά λάθη (χωρίς να τα δικαιολογεί!) είναι ότι το πρωτότυπο κείμενο ήταν στα αγγλικά. Έτσι, η μεταφράστρια θεώρησε καλό να εξαγγλίσει την προφορά ονομάτων ανθρώπων και τόπων. Παραδείγματα:
Ορντζοκίκιτζ αντί Ορντζονικίτζε (σ. 77)
Γκάουκ αντί Γκωκ (99-100 και αλλού)
Χάιντ αντί Χάυδν (127)
Λουνασάρσκι αντί Λουνατσάρσκι (175)
Φράνζ αντί Φρούνζε (185)
Άρκανγκελσκ αντί Αρχανγκέλσκ (201)
Ντουσάνμπ αντί Ντουσανμπέ (338)
Χάιντμιθ αντί Χίντεμιτ (354)
Γράφω πρώτα το όνομα όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο και μετά το σωστό. Σε παρένθεση ο αριθμός σελίδας.

β) Λάθη σε τυποποιημένες εκφράσεις

Ο υπότιτλός μου είναι μάλλον ανακριβής. Συγκεντρώνω εδώ ορισμένες περιπτώσεις λαθών όπου η γνώση της γλώσσας (αν υποθέσουμε ότι υπάρχει) δεν αρκεί, χρειάζεται και εξοικείωση με το αντικείμενο.
Το ιστορικό "Γράμμα στο Συνέδριο" του Λένιν μεταφράζεται "Γράμμα στο Κονγκρέσο" (σ. 89) λες και ο Βλαδίμηρος απευθύνθηκε στην αμερικάνικη Βουλή! Το Γράμμα στο Συνέδριο ονομάζεται επίσης "Πολιτική διαθήκη" του Λένιν, αλλά αυτό ο αναγνώστης του βιβλίου δεν θα το πληροφορηθεί διότι η μεταφράστρια το βαφτίζει "Πολιτική επιθυμία" (προφανώς μεταφράζοντας το αμερικάνικο Political will).
Ο παλιότερος τίτλος του ΚΚΣΕ ήταν Πανενωσιακό Κομμουνιστικό Κόμμα. Η μεταφράστρια όμως, μεταφράζοντας το αγγλικό All-Union ή κάτι ανάλογο, το βαφτίζει "Κομμουνιστικό Κόμμα όλων των Συνδικάτων" (σ. 255)
Η παιδική οργάνωση της Κομμουνιστικής Νεολαίας λεγόταν Πιονιέροι. Η μεταφράστρια όμως τους θέλει Σκαπανείς (σ. 333).
Ο "μαρξιστικός λενινισμός" είναι βέβαια ο μαρξισμός-λενινισμός.
Και η περίοδος του "στρατιωτικού κομμουνισμού" είναι φυσικά η περίοδος του "πολεμικού κομμουνισμού"
Και καλά ως εδώ, αυτά είναι ας πούμε ειδικώς σοβιετικά και κομμουνιστικά και δεν θα κρεμάσουμε την καλή μεταφράστρια επειδή τα αγνοεί και τα μεταφράζει κατά το δοκούν.
Αγνοεί όμως και τον Εμφύλιο Πόλεμο της Ισπανίας και τον μεταφράζει "Πολιτικό Πόλεμο"; (σ. 334) Και χάθηκε να ανοίξει ένα λεξικό για να δει τι σημαίνει "civil war"?

γ) Λάθη σε τίτλους (έργων κτλ.)

Οι τίτλοι έργων είναι από τις πιο επικίνδυνες μεταφραστικές παγίδες, διότι είναι δύσκολο να ξέρει ο μεταφραστής πώς έχουν αποδοθεί όλοι στα ελληνικά. Και εδώ όμως, μια καλή εγκυκλοπαίδεια βοηθάει πολύ. Στην προκειμένη περίπτωση θα είχε βοηθήσει τη μεταφράστρια να αποδώσει σωστά όλα τα παρακάτω (εκτός από ένα) Έτσι όμως θα είχαμε χάσει μερικά "εκκωφαντικά" μαργαριτάρια -διότι οι "μεταφράσεις" τίτλων είναι πράγματι το Βατερλώ του βιβλίου.
Ας ξεκινήσουμε από τα πταίσματα:
Το μεσημέρι ενός φαύνου (σελ. 130) είναι αυτό που όλοι οι υπόλοιποι γνωρίζουμε σαν Απομεσήμερο ενός φαύνου. Καλά, αυτό είναι απλώς πταίσμα.
Ο Γενικός Επιθεωρητής του Γκόγκολ (σελ. 154), διαβάζουμε, αλλά στα ελληνικά ο τίτλος είναι Ο επιθεωρητής. Κι αυτό όμως πταίσμα είναι.

Αλλά προχωράμε παρακάτω:
Το κλασικό ρώσικο θεατρικό έργο του Γκριμπογιέντωφ (έχει ανεβεί και στην Ελλάδα), "Συμφορά από το πολύ μυαλό", η μεταφράστρια το μασκαρεύει σε "Θρήνος στο πνεύμα" (σελ. 190).
Η μεταφράστρια στη σελ. 157 ανακαλύπτει έργο Εμπιστεύσου τον D.E. Ο αμερικάνικος τίτλος είναι "Trust D.E.", αλλά αυτό είναι μυθιστόρημα του Έρενμπουργκ, και βέβαια η σωστή απόδοσή του είναι "Τραστ Δ.Ε.", μια και μιλάει για τα τραστ, τις κοινοπραξίες επιχειρήσεων, δηλαδή, όχι για κάποιον μυστηριώδη Δ.Ε. που είναι άξιος εμπιστοσύνης!
Και καλά το Δ.Ε. που είναι ένα σχετικά άγνωστο σοβιετικό έργο. Τι να πει όμως κανείς για το τερατώδες "Η κυρία των καμελίων"; (σ. 158) Ο ελληνικός τίτλος βέβαια είναι Η κυρία με τας καμελίας, αλλά και το "καμελίων" είναι εντελώς αχώνευτο. Το γραμματικά σωστό θα ήταν καμελιών.
Η όπερα Γουίλλιαμ Τελ (σ. 220) είναι βεβαίως ο Γουλιέλμος Τέλλος (του Ροσίνι).
Αυτό δεν αφορά τίτλο, αλλά έχει γούστο: Κάποιος σοβιετικός καλλιτέχνης, διαβάζουμε, πήγε στην Αμερική το 1943 όπου στη Νέα Υόρκη εμφανίστηκε μαζί με τον "Μάγιορ Λα Γκουάρντια" (σελ. 191). Φυσικά, εμφανίστηκε μαζί με τον Δήμαρχο (Mayor) Λα Γκουάρντια.
Το περίφημο μουσείο του Λένινγκραντ λέγεται βέβαια Ερμιτάζ, αυτή η ονομασία έχει καθιερωθεί, όχι Ερημητήριο όπως μεταφράζεται (σελ. 183) στο κείμενο, έστω κι αν Ερμιτάζ σημαίνει "ερημητήριο". Αναρωτιέμαι τι θα καταλάβει ο αναγνώστης αν διαβάσει "πήγαμε στο Ερημητήριο να δούμε τα ζωγραφικά έργα". Θα καταλάβει ότι πρόκειται για μουσείο ή θα υποθέσει ότι πρόκειται για την κατοικία κάποιου ερημίτη που γεμίζει με τη ζωγραφική τις ατέλειωτες ώρες της μοναξιάς του;
Και φτάνουμε στα τερατώδη:
Το μυθιστόρημα Πώς δενότανε το ατσάλι ήταν σχετικά γνωστό και στην Ελλάδα τουλάχιστον την εποχή που έγινε η μετάφραση αυτή εδώ. Η μεταφράστρια το αγνοεί και το μεταφράζει (σελ. 159) Πώς ο χάλυβας σκληρύνθηκε!! (Αν είναι ποτέ δυνατόν να υπάρχει τέτοιος τίτλος σε μυθιστόρημα!) Αφήνω που το χαρακτηρίζει "νουβέλα", διότι βέβαια την παρασέρνει το αγγλικό novel. Αλλά novel θα πει μυθιστόρημα, διότι νουβέλα στα ελληνικά είναι ένα πεζό με μέγεθος μικρότερο από μυθιστόρημα και μεγαλύτερο από διήγημα (Πάλι καλά που δεν μετέφραζε από τα γαλλικά η κυρία, να μας το πει ρομάντζο βλέποντας το roman!)
Ίσως το καλύτερο: η γνωστή όπερα Ντάμα Πίκα (σελ. 123), που στα αγγλικά λέγεται Queen of Spades, μεταφράζεται, κρατηθήτε καλά, ... Βασίλισσα των Spades!!!!! Λες και τα Spades είναι κάποιο κράτος (ίσως ένα μικρό νησιωτικό σύμπλεγμα στη Μάγχη, πλάι στο Γκέρνσεϋ).
Η άλλη υποψηφιότητα για το τερατωδέστερο μαργαριτάρι της κατηγορίας αυτής: ο Ήρεμος Ντον, το γνωστό μυθιστόρημα του Σόλοχοφ, ο οποίος επιτέλους έχει πάρει και Νόμπελ και έπρεπε να τον ξέρει η καλή κυρία. Όμως στη σελ. 358, εκτός που τον λέει 'νουβέλα' (διότι, βεβαίως, novel), δίνει τον τίτλο: Ήρεμα ακολουθεί τον Ντον. Πώς στην ευχή της κατέβηκε; Απλό. Ο αγγλικός τίτλος είναι Quiet Flows the Don. Ε, τώρα, Flows και Follows μοιάζουν!

δ) Αγγλισμοί-αμερικανισμοί

Παντού οι νότες στο αμερικάνικο σύστημα. Όπως Σερενάτα στην Α (σελ. 91, έργο του Στραβίνσκι), αντί βεβαίως Σερενάτα σε Λα.
Στη σελ. 114 διαβάζουμε ότι ήταν εύκολο στο Ωδείο να "πάρεις 5 συν (Α συν)" Και καλά το 5+, είναι η ρώσικη βαθμολογική κλίμακα, πρέπει να διατηρηθεί. Η εντός παρενθέσεως αμερικάνικη επεξήγηση που απευθυνόταν στον αμερικάνο αναγνώστη, τόσο ιερή ήταν που έπρεπε να μείνει; Χάθηκε ο κόσμος να γράψει "(άριστα)";
Και βέβαια, το "the MGM movie" στα "ελληνικά" της μεταφράστριας μεταφράζεται: "η MGM ταινία" (λόγω τιμής! σ. 357).
Κάπου (σ. 261) ο συγγραφέας παραθέτει έναν διάλογο στον οποίο χρησιμοποιείται ένα υβριστικό παρατσούκλι για τους εβραίους. Στο αμερικανικό κείμενο, χρησιμοποιείται το kike. Η μεταφράστρια θεωρεί προφανώς ότι πρόκειται για μια φυλή ή ομάδα ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων κι έτσι το αφήνει αμετάφραστο, "Οι kikes πήγαν στην Τασκένδη..." αντί να πει "οι οβριοί", "οι τσιφούτηδες" κάτι τέτοιο.
Η ηρωίδα του Άμλετ, όλοι το ξέρουμε, λέγεται στα ελληνικά Οφηλία. Όλοι; Όχι όλοι. Στη σελ. 167 η μεταφράστρια μας διορθώνει: το "σωστό" είναι Οφήλια.

ε) Άλλα μαργαριτάρια

Το καλύτερο ίσως μαργαριτάρι: ο Σοστακόβιτς λέει ότι όταν συνέθετε κάποια όπερα δούλευε με τους λιμπρετίστες από πρωί-πρωί, όχι με ξενύχτια, γιατί "μας απωθούσε ο τρόπος εργασίας του Μποχεμιάν" (σ. 327). Εμβρόντητος ο αναγνώστης ανακαλύπτει τον ως τώρα άγνωστο, προφανώς αρμενικής καταγωγής, συνθέτη Μποχεμιάν! Όχι βέβαια -απλώς το αγγλικό κείμενο λέει φαντάζομαι κάτι σαν "the Bohemian way of working", παναπεί "ο μποέμικος τρόπος εργασίας"!
Κι αν τα περισσότερα λάθη της μετάφρασης αφορούν τη μεταγραφή ονομάτων, τη μετάφραση τίτλων ή άλλα που μπορεί κανείς να τα βρει ανοίγοντας μιαν εγκυκλοπαίδεια, ας μη νομιστεί ότι η μετάφραση "κατά τα άλλα" είναι καλή. Παραθέτω ένα μόνο παράδειγμα γιατί πρόκειται για λάθος αρκετά διαδεδομένο. Όταν στα αγγλικά κάποιος περιγράφει κάτι που γινόταν κατ' εξακολούθηση στο παρελθόν, χρησιμοποιεί το would. Αυτό το would όμως δεν πρέπει να μεταφράζεται στα ελληνικά με υποθετικό μέλλοντα, αλλά με παρατατικό.
Παράδειγμα από τη σ. 391. "Ο Στάλιν είχε αναμφίβολα την ευθύνη για τα πάντα. Αν διέταζε να γίνει μια ταινία, θα γινόταν. Αν διέταζε να σταματήσει το γύρισμα, θα σταματούσε. ... Αν ο Στάλιν διέταζε μια τελειωμένη ταινία να καταστραφεί, θα καταστρεφόταν." Στα ελληνικά, όλα αυτά τα θα είναι περιττά.
Και ένα ακροτελεύτιο λάθος, στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, την 429 (φυσικά έχω παραλείψει εκατοντάδες άλλα), που κι αυτό είναι καθαρά γλωσσικό. Σε μια υποσημείωση, διαβάζουμε ότι ο Χ. και ο Ψ. ήταν "αξιωματούχοι της αστυνομίας, που έφτασαν στον υψηλότερο βαθμό, κάτω απ' τον Νικόλαο Ι." Κάτω; Θα πίστευε κανείς ότι ο Νικόλαος Ι ήταν... αστυνομικός διευθυντής και είχε υπαρχηγούς του τους Χ. και Ψ. Όχι βέβαια, απλώς η καλή κυρία μεταφράζει κατά λέξη το "under Nicholas I". Και βέβαια, αυτό στα ελληνικά, αν δεν θέλεις να πεις "στην εποχή του [τσάρου] Νικολάου του 1ου" θα το πεις "επί τσάρου Νικολάου 1ου", όπως άλλωστε λέμε κι εμείς "διορίστηκε διευθυντής επί Καραμανλή" ή "επί χούντας" και όχι βέβαια "κάτω από τον Καραμανλή"!

Επίλογος; Δεν χρειάζεται. Νομίζω είναι φανερό γιατί προτείνω το βιβλίο αυτό για τον τίτλο της χειρότερης μετάφρασης όλων των εποχών, τόσο κακής που καταντάει αριστουργηματική. Επειδή όμως, ξαναλέω, τίποτα δεν αποκλείει να παρουσιαστεί κάποιο ακόμα χειρότερο δείγμα, ας κρατήσουμε κάποια επιφύλαξη.