ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ (ή όταν ο υποτιτλιστής έχει κέφια...)

από το Βήμα http://tovima.dolnet.gr/print.php?e=B&f=12518&m=C16&aa=1



ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ
Χασάπη... γράμματα!
Μια διημερίδα που φιλοξενήθηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο επανέφερε το θέμα του υποτιτλισμού (και της μεταγλώττισης), αναπόσπαστου κομματιού του οπτικοακουστικού μας βίου από καταβολής... σκοτεινής αιθούσης
ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Οι λέξεις πραγματοποιούν το ταξίδι τους πάνω στην εικόνα. Αλλοτε την κακοποιούν και άλλοτε τη βοηθούν να απομακρυνθεί από τα εγκόσμια του σπιτικού καναπέ. Είναι αυτό το πάρε-δώσε των υποτίτλων που εν Ελλάδι τουλάχιστον πηγαίνουν «αγκαζέ» με τις ξενόγλωσσες ταινίες, σειρές και άλλα προϊόντα (και ενίοτε υποπροϊόντα) της μικρής και της μεγάλης οθόνης. Το μάτι πλέον συνηθισμένο. Η μεταγλώττιση είναι για τους εχθρούς. Για εκείνους που επιμένουν ότι μια νοικοκυρά πρέπει να μπορεί να σιδερώνει τα πουκάμισα του συζύγου της μηρυκάζοντας απλά ταινίες και σαπουνόπερες.
Ανεξάρτητες εταιρείες υποτιτλισμού (ή και ειδικά τμήματα που διαθέτουν μερικά κανάλια) αναλαμβάνουν το επίπονο έργο. Οι φήμες λένε ότι η παράδοση που έχουμε στον χώρο (παρέα με τους Σκανδιναβούς) μας δίνει το προβάδισμα. Σύμφωνα με τον κ. Γιάννη Παπαδάκη της Projectitle, ένα φιλμ μεγάλου μήκους μπορεί να θέλει από 800 ως 1.000 υποτίτλους. Για καθαρά λόγους οπτικοακουστικής αισθητικής συνήθως προτιμώνται μια μικρή πρώτη αράδα και μια δεύτερη μεγαλύτερη, για να μη χιλιοταλαιπωρείται αυτή η έρημη η εικόνα. Σε κάθε χαρακτήρα υποτίτλου αντιστοιχούν κατά κανόνα δύο καρέ. Υπότιτλοι διάρκειας μικρότερης του δευτερολέπτου δεν μπορούν να διαβαστούν ενώ όσοι ξεπερνούν τα πέντε δευτερόλεπτα δημιουργούν αλληλουχία χασμουρητών. Η επιτυχία έγκειται στη... διακριτικότητα. Οσο πιο αισθητή γίνεται η παρουσία της μετάφρασης τόσο πιο ψυχοφθόρο το αποτέλεσμα για τον... θεατή.
Τα στάδια είναι εν ολίγοις τρία: ο χωρισμός του σεναρίου σε υποτίτλους (γιατί ο υποτιτλιστής έχει συνήθως στη διάθεσή του το σενάριο της ταινίας), η μετάφραση-διασκευή και ο συγχρονισμός των υποτίτλων με τον ήχο και την εικόνα. Μια ταινία θέλει κατά μέσον όρο δύο-τρεις ημέρες για να ολοκληρωθεί. Κάποιες σαπουνόπερες (εκ Βενεζουέλας επί παραδείγματι) διευκολύνουν με το πενιχρό λεξιλόγιό τους (ως και... 100 λέξεις σε 113 επεισόδια) τη διαδικασία. Δεν θα έλεγε βεβαίως κανείς το ίδιο για μια ταινία του Γκοντάρ. Η βετεράνος του χώρου Ιωάννα Χατζηαντωνίου, 24 χρόνια στο τμήμα υποτιτλισμού της ΕΡΤ, θυμίζει ότι «απώτερος στόχος είναι ο υπότιτλος να μην ξεπερνάει την ένταση της εικόνας. Οι φανφαρονισμοί δεν έχουν καμία θέση στη δουλειά αυτή». Τονίζει ακόμη ότι η κρατική τηλεόραση θα μπορούσε (με τόσα χρόνια πείρας) να ξεκινήσει τη δική της σχολή υποτιτλισμού. Γιατί, όσο να 'ναι, έχουν εισβάλει στο επάγγελμα ακόμη και διπλώματα Lower!
Παλαιότερα η κριτική ήταν πιο σκληρή και γι' αυτό «εποικοδομητική». «Θυμάμαι κάτι δημοσιεύματα του Βασίλη Σταματίου στα "Νέα" που κατέγραφε και το παραμικρό λάθος» αντλεί από την εμπειρία της η κυρία Χατζηαντωνίου. «Συναντήσαμε και κάποια υποτυπώδη κρούσματα λογοκρισίας. Θυμάμαι κάτι προβλήματα που είχαμε με το "Οργισμένο είδωλο" από τον Τσαλδάρη. Ανευ σημασίας!». Οσο για live ατυχήματα, και αυτά μπόλικα. Ειδικά όταν άλλη κόπια της ταινίας επεξεργάζεται ο υποτιτλιστής και άλλη προβάλλεται τελικά. «Σε μια επίσημη προβολή της ταινίας "Γυμνή πόλη" του Ζυλ Ντασσέν στη Θεσσαλονίκη μου είχε συμβεί κάτι παρόμοιο. Τα δικαιώματα τα είχε μια αγγλική εταιρεία η οποία έστειλε τελευταία στιγμή μια άλλη κόπια. Καταλαβαίνετε πώς ένιωσα όταν ένα εικοσάλεπτο της ταινίας παρήλασε στην οθόνη χωρίς καθόλου υποτιτλισμό. Αναγκαστήκαμε μαζί φυσικά με τον σκηνοθέτη να ζητήσουμε συγγνώμη!».
Ο κ. Παύλος Λιασίδης, διευθυντής του Τμήματος Μεταφοράς της Γλώσσας της Lumiere, μιλάει για τον αναβρασμό που επικρατεί εδώ και δύο χρόνια με την έλευση των νέων τεχνολογιών.
Το DVD (ένα δισκάκι που προσφέρει την ταινία σε έως και 15 γλώσσες και κυκλοφορεί και στην ελληνική αγορά) δεν είναι τίποτε μπροστά στα ταχυδακτυλουργικά κόλπα που μας επιφυλάσσει για το άμεσο ­ ας το ελπίσουμε, δηλαδή ­ μέλλον η ψηφιακή τηλεόραση. «Ο κόσμος θα γίνει μικρότερος όταν ο θεατής θα έχει τη δυνατότητα να επιλέγει τι θέλει να δει, ποια ώρα το θέλει και σε ποια γλώσσα. Και επειδή τα κανάλια θα είναι συνδρομητικά, δηλαδή ο τηλεθεατής θα πληρώνει από την τσέπη του, θα είναι εκ των πραγμάτων και πολύ πιο απαιτητικός».«Πελάτες» σήμερα της Lumiere, το Filmnet, το Supersport, το BBC, «έχουμε συμφωνήσει και με το CNN»...
Εμπόδια υπάρχουν ήδη για το πολυγλωσσικό αυτό όραμα. «Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό των DVD. Οταν η Warner που θα τα έφερνε στην Ελλάδα ζήτησε τις κατάλληλες προσφορές, οι εταιρείες ήταν ανέτοιμες. Το αποτέλεσμα είναι ότι τους ελληνικούς και όλους τους άλλους υποτίτλους σε κάθε DVD που κυκλοφορεί στην αγορά τους έκανε η αμερικανική εταιρεία Cebulla!». Παρ' όλες τις γκρίνιες, ο κ. Λιασίδης υπενθυμίζει τη σημασία του υποτιτλισμού στον οπτικοακουστικό βίο μας. «Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη πρόσφατα στη Σουηδία, ένας μέσος άνθρωπος ­ που διαβάζει εφημερίδες και βιβλία ενώ αφιερώνει και κάμποσες ώρες στην τηλεόραση ­ δεν αντιλαμβάνεται ότι το 80% των γραπτών κειμένων που διαβάζει στη ζωή του έχει τη μορφή υποτίτλων πάνω σε μια οθόνη».
Οχι άλλο Γούντι Αλεν!
Ο κύριος Υβ Καμπιέ με το χιονόλευκο μούσι είναι διευθυντής του Κέντρου Μετάφρασης και Διερμηνείας του Πανεπιστημίου του Τούρκου στη Φινλανδία. Βρέθηκε στην Αθήνα για τη διημερίδα του Γαλλικού Ινστιτούτου που έγινε πρόσφατα. Εκεί όπου, χάρη στο Media Desk Hellas του υπουργείου Τύπου, συγκεντρώθηκαν μπόλικοι ειδικοί του υποτιτλισμού και της μεταγλώττισης, για να μας κρούσουν τον κώδωνα: «Εϊ, αυτά που βλέπετε πάνω στην οθόνη δεν είναι πάντοτε αυτά που νομίζετε ότι βλέπετε!». Παρ' ότι υπέρμαχος του υποτιτλισμού ­ «αχ, αυτή τη διαμάχη με τη μεταγλώττιση τη θυμάμαι ήδη από τη δεκαετία του '60» ­ αντιλαμβάνεται πλήρως γιατί κάθε χώρα διατηρεί τα δικά της «χούγια» σε ό,τι αφορά τη μετάφραση των οπτικοακουστικών μέσων. Δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, σύμφωνα με έρευνες που διεξήχθησαν τα τελευταία πέντε χρόνια, ότι η Πολωνία εμμένει στο εντελώς απαρχαιωμένης αισθητικής ­ που θυμίζει κάτι σαν σοσιαλιστικό ρεαλισμό! ­ «voice over» ­ ο μεταφραστής μιλάει ταυτόχρονα με τον ηθοποιό, ο οποίος ακούγεται κάπου... στο βάθος. Οτι η Ελλάδα και η Σκανδιναβία αρνούνται να ακούσουν τον Μπράντο να μιλάει σε άλλη γλώσσα από τα μισοφαγωμένα αγγλικά της Νεμπράσκα. Ή ότι η Αίγυπτος αρνείται επί σειρά ετών να ξεκολλήσει από τη μεταγλώττιση. Οπως άλλωστε και η Ιταλία και η Ισπανία, για τους δικούς τους βέρα εθνικιστικούς λόγους ­ φανταζόσασταν μήπως ότι η Φράνκο θα τασσόταν ποτέ υπέρ των υποτίτλων και εν γένει των διαπολιτιστικών ανταλλαγών;
Ο κύριος Καμπιέ έχει συντάξει τη δική του λίστα με τους δύστροπους «σκηνοθέτες». Και εντάξει, ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ και ο Ερίκ Ρομέρ είναι λίγο-πολύ αυτονόητοι («κάθε ταινία τους βρίθει ιστορικών αναφορών και φιλοσοφικών προεκτάσεων που είναι δύσκολο να συρρικνωθούν σε δύο αράδες»), όμως ο Γούντι Αλεν; Αρκεί να λάβει κανείς υπόψη του ότι στη Γαλλία υπάρχει υποτιτλιστής με ειδίκευση στον... νευρικό σκηνοθέτη με τις νεοϋορκέζικες εμμονές για να αντιληφθεί το μέγεθος του μεταφραστικού προβλήματος: «Δεν είναι όλοι σε θέση να αντιληφθούν το ιδιότυπο χιούμορ του και να αποδώσουν τα επί μέρους αστεία». Από ηθοποιούς αρκετά... εύγλωττο το παράδειγμα του Ζεράρ Ντεπαρντιέ, «πολύ απλά γιατί το στόμα του είναι συχνά σαν πολυβόλο». Αδράχνουμε την ευκαιρία να επισημάνουμε ότι ο Ντεπαρντιέ ανήκει πλέον στους σταρ της μεταγλώττισης ­ στη Γαλλία τού αναθέτουν συχνά τις φωνές του Γούντι Αλεν αλλά και του Κένεθ Μπράνα!
Οσο για την κατάρτιση του υποτιτλιστή, η Γηραιά Ηπειρος (άλλωστε μόνο αυτή έχει λόγους να ενδιαφέρεται) δεν έχει και πολλά να προσφέρει. Σεμινάρια και μαθήματα επιλογής (σε σχολές του Στρασβούργου, της Κοπεγχάγης, του Τούρκου στη Φινλανδία...), αυτό είναι όλο. «Το πιο σημαντικό είναι να ελέγχεις απόλυτα τη μητρική γλώσσα σου» επισημαίνει ο γάλλος καθηγητής. «Διότι προς αυτή και από αυτή κινούνται όλα». Το να είσαι σινεφίλ αναμφίβολα βοηθάει. Ο ίδιος δεν δηλώνει και ιδιαίτερη αδυναμία στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας ­ «δεν μου αρέσει να τις βλέπω, πόσο μάλλον να τις δουλεύω!». Προβλήματα προκύπτουν πάντοτε και με την αενάως βωμολόχο «διάλεκτο»... μπάτσων και εμπόρων ναρκωτικών σε αμερικανικού τύπου φιλμ. Βέβαια σε καμία περίπτωση δεν συμφέρει να επεξεργάζεσαι μια ταινία με ένα πάκο λεξικών δίπλα σου. «Δεν εξυπηρετεί σε τίποτε απολύτως, αφού στην πλειονότητα των περιπτώσεων δουλεύουμε υπό τρομακτική πίεση. Βέβαια είναι απαραίτητο να μπορείς να αποταθείς σε ειδικούς, να κάνεις μια μικρή έρευνα όταν το απαιτεί το θέμα του φιλμ, της σειράς ή του ντοκυμαντέρ. Είπαμε ο υποτιτιτλιστής δεν είναι δημόσιος υπάλληλος!».
Τα 10 βαφτίσια που θα προτιμούσαμε να ξεχάσουμε
1 «Jules et Jim» (1961) του Φρανσουά Τρυφό = «Απολαύστε το κορμί μου»
2 «Angel on my shoulder» (1946) του Αρτσι Μέγιο = «Πίσω μου σ' έχω, σατανά»
3 «Bad Timing» (1979) του Νίκολας Ρεγκ = «Η δύναμη της σάρκας»
4 «God's little acre» (1958) του Αντονι Μαν = «Το χωράφι των πόθων»
5 «Monkey Business» (1952) του Χάουαρντ Χοκ = «Ο Βαρνάβας, η Εντβίνα, η μαϊμού και το μπογκομόλετs»
6 «L' harem» (1967) του Μάρκο Φερέρι = «Η γκαρσονιέρα μιας ανώμαλης»
7 «Three on a couch» (1966) του Τζέρι Λούις = «Να γιατρός, να μάλαμα»
8 «Honky Tonk Freeway» (1981) του Τζον Σλέσινγκερ = «Της Αμερικής το κάγκελο»
9 «Stage Fright» (1950) του Αλφρεντ Χίτσκοκ = «Ο δολοφόνος έρχεται κάθε βράδυ»
10 «Andy Warhol's Dracula» (1974) των Πολ Μόρισεϊ και Αντόνιο Μαργκερίτι = «Ο Δράκουλας διψάει για αίμα παρθένας... και πεθαίνει διψασμένος»
10 μικρά και μικρότερα μυστικά του υποτιτλισμού (και της μεταγλώττισης)
1 Η ταινία «Riff Raff» του Βρετανού Κεν Λόουτς προβλήθηκε στη Βρετανία με αγγλικούς υπότιτλους! Κάτι παρόμοιο έγινε στις ΗΠΑ με το «Trainspotting» του Ντάνι Μπόιλ ­ προφανώς οι Αμερικανοί αδυνατούσαν να καταλάβουν την αργκό των σκώτων τζάνκι!
2 Η Ενωση Μεταφραστών Οπτικοακουστικού Τομέα του Κεμπέκ (Καναδάς) έχει θεσπίσει ένα ετήσιο βραβείο υποτιτλισμού.
3 «Χασάπη... γράμματα», η ιαχή του κινηματογραφόφιλου πλήθους (εδώ και κάμποσες δεκαετίες) όταν για κάποιο λόγο εξαφανιστούν οι υπότιτλοι από τη μεγάλη οθόνη.
4 Τους χειρότερους υπότιτλους διεκδικούν ­ με διαφορά... στήθους ­ οι ταινίες βίντεο.
5 Επειδή οι υπότιτλοι εμπεριέχουν συχνά και πολιτική, στη μεταπολεμική Γερμανία η «Καζαμπλάνκα» μεταγλωττίστηκε με τον καθαρισμό και της παραμικρής αναφοράς στους ναζιστές. Τέτοιες μορφές λογοκρισίας δεν έχουν βεβαίως εκλείψει. Εν έτει 1995 αμερικανική σειρά προβάλλεται στη Γερμανία με μια... επουσιώδη διαστρέβλωση των δεδομένων: κάποιοι ναζιστές μεταμορφώνονται όλως τυχαίως σε παλαιστίνιους... πράκτορες!
6 Στο Βέλγιο κάθε ταινία έχει τις περισσότερες φορές δύο σειρές υποτίτλων: στα γαλλικά και στα ολλανδικά (που καταλαμβάνουν εμφανώς μικρότερο χώρο). Το ίδιο συμβαίνει και στη δίγλωσση Φινλανδία, όπου η μετάφραση γίνεται και στα φινλανδικά και στα σουηδικά.
7 Γνωρίζατε ότι ο τίτλος της ταινίας «Les quatre cents coups» του Φρανσουά Τρυφό θα συνοδεύεται ισοβίως από λανθασμένη απόδοση; Διότι, απλούστατα, δεν πρόκειται για «400 χτυπήματα», αλλά για γαλλικό ιδιωματισμό (faire les quatre cents coups = κάνω άσωτη ζωή). Σημειωτέον ότι οι τίτλοι των ταινιών κακοποιούνται από τους διανομείς και όχι από τους υποτιτλιστές!
8 Η γαλλική νομοθεσία απαγορεύει την προβολή ταινιών που δεν έχουν μεταγλωττιστεί στη Γαλλία.
9 Η μεταγλώττιση αναδεικνύει τους δικούς της ηθοποιούς-σταρ στις χώρες όπου ευδοκιμεί το είδος. Αρκετά ενδεικτική η περίπτωση αμερικανικής σειράς που έπρεπε να επαναμεταγλωττιστεί για τις ανάγκες του γερμανικού καναλιού RTL. Ο ηθοποιός όμως που είχε αναλάβει αρχικά τον πρωταγωνιστικό ρόλο είχε εν τω μεταξύ αποδημήσει εις Κύριον. Ετσι το καστ τροποποιήθηκε. Αποτέλεσμα; Χιλιάδες γράμματα διαμαρτυρίας αφίχθησαν στο κατώφλι του RTL.
10 Αξιομνημόνευτο λάθος σε υπότιτλους που κόσμησαν κάποτε τον «Καβγατζή» του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ. Σε κάποια σκηνή η Ζαν Μορό λέει ότι μόλις έκλεισε τα σαράντα. Ο υποτιτλιστής τελεί εν συγχύσει και νομίζει ότι η λέξη «quarantaine» (40 έτη) έχει εδώ την έννοια της «καραντίνας». Μπορείτε να αντιληφθείτε πού βρέθηκε το νόημα της εν λόγω σκηνής, αφού η Ζαν Μορό μπήκε για κάποιο μυστηριώδη λόγο σε καραντίνα.


Το ΒΗΜΑ, 31/01/1999 , Σελ.: C16Κωδικός άρθρου: B12518C161ID: 134451